پلیس اخلاق ایران چه کسانی هستند؟ یک محقق خاورمیانه تاریخ آنها را توضیح می دهد

پردیس مهدوی

استاد و معاون اجرایی دانشگاه مونتانا

معترضان از زمان مرگ مهسا امینی 22 ساله رژیم ایران را برای تغییرات تحت فشار قرار می دهند.

تا همین اواخر، اکثر مردم خارج از ایران هرگز نام پلیس اخلاق کشور را نشنیده بودند، چه رسد به اینکه نقش گسترده‌تر آنها را در منطقه دنبال کنند. اما در 16 سپتامبر 2022، مرگ جینا مهسا امینی اعتراضات گسترده‌ای را در خیابان‌های ایران و جاهای دیگر برانگیخت که هیچ نشانه‌ای از کاهش نشان نداده است. امینی به اتهام «بی حجابی» در بازداشتگاه گشت ارشاد، نام فارسی این نیروی بدنام پلیس قرار گرفته بود.

در 4 دسامبر، گزارش هایی به نقل از دادستان کل ایران، محمدجعفر منتظری، حاکی از لغو پلیس اخلاق بود. منتظری گفت که پلیس اخلاق فاقد قدرت قضایی است و قوانین حجاب در حال بازنگری است و همین امر موجب گمانه زنی های گسترده ای در مورد اینکه آیا رژیم در تلاش برای یافتن راهی برای پیشرفت است یا خیر.

با این حال، کسانی بودند که در این اظهارات تردید داشتند و آن را «پرچم دروغین» از سوی صاحبان قدرت خواندند. عده‌ای متذکر شدند که حتی اگر پلیس اخلاق ملغی شود و حجاب اجباری لغو شود، رژیم همچنان باید پاسخگوی تمام موارد نقض حقوق بشر باشد.

این احساسات پایه یک اعتصاب سراسری سه روزه را تشکیل داده است که از 5 دسامبر آغاز شد و هزاران مغازه از جمله مغازه های بازار بزرگ تاریخی در قلب تهران را بسته و اقتصاد کشور را به رکود کشاند.

اما پلیس اخلاق کیست؟ آنها از کجا آمده اند؟ و سابقه آنها در دوران جمهوری اسلامی ایران و قبل از آن چیست؟

یک تیم معاون در زمینه

مأموریت و قدرت پلیس اخلاق به قبل از انقلاب اسلامی ایران برمی گردد که در سال 1979 ایران را تکان داد و دامنه آن در سراسر خاورمیانه گسترده شده است.

قرآن می فرماید که واجب است که پیشوایان دین «تأمین کنند و از منکر نهی کنند». برای انجام این کار، از زمان حضرت محمد (ص)، اخلاق عمومی توسط بازرسان بازار که به آنها محتسب می‌گویند، نظارت می‌شد.

من به عنوان یک محقق جنسیت و فمینیسم در خاورمیانه، تاریخ طولانی بحث ها در مورد نقش اسلام در تنظیم اخلاق را مطالعه کرده ام. قدیمی ترین مدرک محتسب، جالب اینکه زنی بود که در مدینه توسط خود پیامبر انتخاب شد.

طی قرون متمادی، دستور محتسب بر تنظیم پوشش، به ویژه برای زنان متمرکز شد. در حالی که این بازرسان بازار به عنوان صادرکننده جریمه و شلاق گاه به گاه ثبت شده بودند، اما از اختیارات قوه قضاییه برخوردار نبودند.

با این حال، در اوایل قرن بیستم، محتسب‌ها به جوخه‌های معاونت تبدیل شدند و در خیابان‌ها گشت‌زنی می‌کردند تا از رعایت ارزش‌های اسلامی مطمئن شوند. عمدتاً در عربستان سعودی تحت تأثیر وهابیت بود که نیروهای پلیس اخلاق برای اولین بار به شهرت و شتاب دست یافتند. اولین نیروی پلیس اخلاق مدرن، یک کمیته رسمی با مسئولیت "امر به معروف و نهی از منکر"، در سال 1926 در پادشاهی عربستان سعودی تشکیل شد. این نیروی متشکل از مردان عمدتاً به اعمال پوشش متواضعانه، تنظیم ناهمسانی - تعامل با اعضای جنس مخالف در صورت مجرد یا غیر خویشاوند - و اطمینان از حضور شهروندان در نماز.

تا سال 2012، بیش از یک سوم از 56 کشوری که سازمان همکاری اسلامی را تشکیل می‌دهند، نوعی از اسکادران‌های آگاه مذهبی داشتند که به‌دنبال حمایت از حق و نهی از باطل به تفسیر اسلام‌گرایان در قدرت بودند.

کمیته ای برای اجرای انقلاب

در ایران، پلیس اخلاق برای اولین بار در قالب چیزی که «کمیته انقلاب اسلامی» نامیده می شد، پس از انقلاب اسلامی 1357 ظاهر شد. آیت‌الله روح‌الله خمینی، روحانی شیعه که انقلاب را رهبری می‌کرد، می‌خواست رفتار شهروندان ایرانی را پس از سال‌ها از آنچه که او و اسلام‌گرایانش دوره «غرب‌گرایی سکولار» نامیدند، کنترل کند.

کمیته انقلاب اسلامی که بسیاری از ایرانیان آن را «کمیته» می‌نامیدند، در دهه 1980 با ژاندارمری، اولین نیروی انتظامی روستایی که بر بزرگراه‌های مدرن نظارت می‌کرد، ادغام شد و فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران را تشکیل داد. در سال 1983، زمانی که قوانین حجاب اجباری تصویب شد، کمیته موظف شد علاوه بر سایر وظایف خود، یعنی تأمین حق و نهی از منکر، از اجرای این قوانین نیز اطمینان حاصل کند.

یک زمان در حال تغییر

پلیس اخلاق فعلی - گشت ارشاد یا گشت ارشاد - به عنوان بازوی نیروی انتظامی توسط رئیس جمهور محمود احمدی نژاد در سال 2005 به رسمیت شناخته شد.

اندازه این گروه از دهه 1980 به طور پیوسته در حال افزایش بود و تا سال 2005 از بیش از 7000 افسر تشکیل شده بود. زنان کمتر از یک چهارم اسکادران را تشکیل می‌دهند، اما اغلب همتایان مرد خود را همراهی می‌کنند، که اغلب با ون‌های بدون علامت وارد می‌شوند و با لباس‌های سبز رنگ به خیابان‌ها می‌ریزند. در این میان زنان شنل های مشکی بر تن می کنند که سر تا پا آنها را می پوشاند.

در بیشتر دهه های 1980 و 1990، کمیته متشکل از پیروان مذهبی رژیم بود که با تشویق روحانیون به این نیرو پیوستند. با این حال، در اوایل دهه 2000، جمعیت ایران بیشتر از جوانان تشکیل شده بود. زمانی که احمدی نژاد کمیته را به عنوان نیروی پلیس رسمی تبدیل کرد، تعدادی از مردان جوان برای انجام خدمت اجباری سربازی خود به آن پیوستند. این نسل جوان تر نسبت به همتایان قدیمی خود سست تر بودند که منجر به گشت زنی ناسازگار شد.

هنگامی که رئیس جمهور ابراهیم رئیسی در سال 2021 به قدرت رسید، پلیس اخلاق را برای سرکوب شدید مردم ایران، به ویژه در شهرها، جسور کرد. رئیسی مانند خمینی و دیگر روحانیون از این جوخه معاونت برای ارسال پیامی به شهروندان ایرانی استفاده کرد که رژیم ناظر است.

این سرکوب، به ویژه زمانی که منجر به مرگ امینی شد، با خشم تعداد زیادی از ایرانیان مواجه شده است. در حالی که هنوز تایید نشده است که پلیس اخلاق منحل شده است یا خیر، معترضان به فشار بر رژیم برای تغییر ادامه می دهند.