خبرنگار امرداد: سپینود جم
نوروز در باور ایرانیان جایگاهی یگانه و ارزشمند داشته و دارد، نوروز را می‌توان گرامی‌ترین جشن ایرانیان دانست که دیرینگی برگزاری آن به هزاره‌های دور می‌رسد، مردم ایران در آستانه‌ی بهار در جای‌جای کشور با آیین‌های ویژه به پیشواز سال نو می‌روند. برخی از این آیین‌ها میان مردم استان‌ها و شهرهای گوناگون همانندی دارد و برخی رسم‌ها با توجه به گوناگونی اقلیم ویژه‌ی شهر، روستا یا استان خاصی است. مردمان خراسان جنوبی هم همچون دیگر مردم ایران با آیین‌های ویژه‌ای جشن نوروز را گرامی می‌دارند و با آیین‌هایی مانند بی‌بی گردی، کاشت سرسوزی، حنابندان، کوزه شکنی به پیشواز بهار و نوروز می‌روند. مردمان خراسان جنوبی که با فرهنگ و تاریخ پرمایه (:غنی) خود شناخته می‌شوند، آیین‌های ویژه‌ای برای پیشواز از نوروز دارند که بیشتر این آیین‌ها ریشه در تاریخ و فرهنگ دیرین این گستره‌ی کویری دارد. مردم خراسان جنوبی اسفندماه را مقدمه‌ی بهار می‌شناسند و برای پیشواز از نوروز آیین‌هایی مانند کاشت سرسوزی، سمنوپزان، رسم شاه مولایی، حنابندان، کوزه شکنی، نان‌پزان، ریگ و کوزه، شیرینی‌پزان، پرداخت دین، فاتحه‌خوانی خانه‌تکانی سال نو و آماده کردن آجیل شب عید مانند کشمش، عناب، نقل، پخته و… و تفت دادن یا شور کردن تخمه و پسته، راه‌اندازی نمایش‌های حاجی‌فیروز را انجام می‌دهند. مردم استان همچنین رسم‌های نوروزی دیگری هم دارند. مانند اینکه سفره هفت‌سین باید سفید باشد و آن را روبه‌قبله پهن و هنگام سال‌تحویل نیز اسفند و کندر دود می‌کنند. کاشتن سرسَوزی کاشتن سرسبزی یا به قول بیرجندی‌ها سرسوزی یکی از آیین‌های پابرجای نوروزی است که نزدیک‌به دوسه هفته مانده به نوروز در ظرف‌های کوچک یا بزرگ مقداری جو، گندم، عدس یا ماش می‌کارند تا روز عید سرسبز باشد. برخی نیز روی جداره‌های کوزه‌های سفالی تخم گیاهی به نام «مندو» را می‌کارند در بعضی از خانواده‌ها هم به نیت سلامتی افراد خانواده برای هر یک از آن‌ها یک سرسبزی می‌کارند. سمنوپزان سمنوپزان یکی دیگر از آیین‌های پرزحمت، پرهوادار و تشریفاتی نوروز است که برای انجام آن ۴۰ تا ۵۰ روز مانده به نوروز بانوان ظرف‌هایی میان حیاط یا پشت‌بام می‌گذاشتند تا از آب باران پر شود، هم‌زمان نیز مقداری گندم در پارچه‌های سفید و نازک به نام صافی می‌ریختند تا در آب خیس شود یا اینکه روی تگیجه (تشت مانندی پهن و بافته شده از ساقه‌های گز) می‌گذاشتند و پیوسته آن را با آب نگه‌می‌داشتند تا گندم‌ها جوانه بزنند. پس‌ازاین کار آن‌ها را درجایی پهن می‌کردند تا خشک شود و برای آسیاب کردن یا (دستاس) آماده شود پس از الک کردن آردها آن را با مقداری آرد معمولی می‌آمیختند. نزدیکی‌های نوروز آردها را خمیر و با انواع ادویه مثل زردچوبه، دارچین و سیاه‌دانه و کراویه مخلوط می‌کردند. با آماده شدن آرد آن را به‌صورت گرده‌های کوچک یا بزرگ درآورده، در دیگچه‌های مسی به نام (قلیف) گذاشته روی اجاق پر از آتش می‌گذاشتند و روی قلیف‌ها را نیز با آتش می‌پوشاندند و پس از آماده شدن آن‌ها را به تکه‌های مناسب تقسیم و به همراه آجیل از میهمانان نوروزی پذیرایی می‌کردند. حنابندان حنابندان از رسم‌های فراموش‌شده‌ی مردم استان در پیشواز از نوروز است. البته هنوز هم گروهی از مردم به‌ویژه بزرگسالان با آمدن نوروز با رنگ‌کردن موهای سر و انگشتان خود با حنا به استقبال نوروز می‌روند. پاکیزه بودن در هنگام ورود سال نو از آدابی است که اهالی بیرجند مقید به انجام آن هستند و باور دارند که سال نو را باید با تنی پاک آغاز کرد. مردم خراسان جنوبی بر این باورند که حنا بستن سنت دینی است و مایه شادابی و احساس جوانی وزنده‌دلی می‌شود و چون در روز نوروز باید شاد و سرحال بود، حنا می‌بندند. رسم شاه‌مولایی یکی دیگر از آیین‌های استان خراسان جنوبی رسم شاه‌مولایی است که در منطقه‌های شهری و روستایی خراسان‌جنوبی مرسوم است و بدین‌گونه که چند روز مانده به نوروز افراد نیک‌اندیش (:خیر) و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اجناس مورد نیاز نیازمندان را تهیه می‌کنند و آن‌ها را میان افراد نیازمند تقسیم می‌کنند. کوزه‌شکنی آیین کوزه‌شکنی یکی از آداب و رسوم پایان سال مردم شهرستان قاین است که از دیرباز در این شهرستان اجرا می‌شود. این رسم کهن در چهارشنبه آخر سال انجام می‌شود. برای اجرای این مراسم کوزه‌های کهنه و قدیمی را که آب از آن تراوش نمی‌کند و سرد نمی‌شود و یا به‌مرورزمان و استفاده طولانی از آن، داخلش را جلبک گرفته و دیواره‌ی آن سبزرنگ شده است، چندتکه زغال به نشانه سیاه‌بختی، کمی نمک به نشانه شور چشمی و یک سکه به نشانه تنگدستی می‌اندازند و سپس کوزه را به دور سرخود و افراد خانواده می‌چرخانند و از سردر حیاط خانه به داخل کوچه می‌انداختند و هم‌زمان این شعر را هم می‌خوانند: غم برو شادی بیا / محنت برو روزی بیا آن‌ها براین باور بودند که با شکسته شدن این کوزه بلا و بیماری از خانواده دور خواهد شد. در پایان هم کوزه‌ای نو و تمیز از چشمه آب کرده و به داخل خانه می‌آورند. کوزه‌شکنی همراه با شور و شعف و شادمانی اجرا می‌شود و به شماره ۸۱۷ -۴/۱۱/۹۱ در فهرست میراث ناملموس کشور (معنوی) به ثبت رسیده است. در برخی روستاها مانند مناطق خضری مردم کارهای جالبی در کنار مراسم چهارشنبه‌سوری اجرا می‌کنند. اگر چهارشنبه آخر سال مصادف با شب چهارده ماه باشد، پیش از آن‌ها هر خانواده، به تعداد افراد خانوار، سنگ‌های کوچکی را داخل یک کوزه می‌ریزند، آنگاه کوزه را داخل تنور و روبه‌قبله قرار می‌دهند. در شب چهارشنبه‌سوری، ریگ‌ها را از کوزه خارج می‌کنند و هم‌زمان با خارج کردن سنگ‌ها، یکی از اعضای خانواده شعری دوبیتی یا تک‌بیتی‌ای را به نیت دیگران می‌خواند و به این ترتیب فال هرکدام را در سال آینده پیش‌بینی می‌کند. این مراسم به نام «ریگ وَ کوزه» آوازه دارد. مراسم شام نوروزی یکی از رسم‌هایی که برخی مردم خراسان‌جنوبی برای برگزاری آن کوشش می‌کنند و هنوز هم مرسوم است، مراسم شام نوروزی است. در این مراسم خانواده‌ای که تازه‌عروس گرفته‌اند، به مبارکی سال تازه برای نوعروس هدایایی مانند پوشاک، کفش و کیف و البته مواد خوراکی مانند برنج و گوشت فراهم می‌کنند و به خانه‌ی پدر عروس می‌برند. البته در بسیاری از موارد خانواده عروس با مواد خوراکی که خانواده داماد به خانه آن‌ها آورده‌اند در ایام نوروز شام یا نهاری تهیه و خانواده شوهر را به خانه خود دعوت می‌کنند. دوخت و دوزِ سرْسالی فراهم کردن پوشاک نو در آغاز سال تازه برای مردم آن‌اندازه مهم است که دربرخی آبادی‌ها، مردم نوروز را به «عید لباس نو» می‌شناسند. مردم خراسان جنوبی مقیدند که صبح نوروز را با پوشیدن یک‌دست لباس تازه دوخته یا تمیز آغاز کنند. هر کس به هراندازه فقیر یا گرفتار باشند، برای این روز یک دست پوشاک نو آماده می‌کند تا بپوشد، به همین دلیل در برخی مناطق به «عید لباس نو» معروف است. مردم لباس نو را مایه خوش‌یمنی می‌دانند و بر این باورند: اگر سرِ سال و ماه نو، لباس نو بپوشند، غم‌ها و غصه‌ها، به سال بعد منتقل می‌شود، به همین دلیل بعضی نوروز را در عید لباس نو، می‌نامند و می‌کوشند به هر شرایطی شده، لحظات اول سال را پوشاک تازه بپوشند. خانه‌تکانی هم‌زمان با فرارسیدن ماه نوروز، زنان و مردان خانه‌های خود را تمیز می‌کنند، مردان بیشتر به رفع کاستی ساختمانی و زنان و دختران بیشتر به گردگیری، شستن فرش‌ها، ملافه‌ها و تمام اشیای شستنی می‌پردازند و غبار را از همه چیز می‌گیرند، چون معتقدند که اگر گردوغبار سال گذشته را از خانه‌های خود پاک نکنند و سال نو فرابرسد، اندوه و غم سال گذشته، خود را به سال نو هم منتقل خواهد کرد. روز علفه مردم بیرجند و برخی از شهرستان‌های خراسان جنوبی برای اینکه صبح نوروز را با شادی و سلامتی آغاز کنند، عصر آخرین روز اسفندماه، گروه‌گروه به مزارع و یا کشمان‌ها و باغستان‌های اطرافشان می‌روند تا به‌اصطلاح مردم با پاوَرسبزه گذاشتن» به پیشواز بهاری بروند که دارد می‌آید، به همین منظور روی سبزه‌ها می‌نشینند و ساعاتی را با خوردن تنقلات دورهم می‌گذرانند. پافشاری بر پختن پلو در شب نوروز اهالی بیرجند کهن بر این باور بودند که شام شب نوروز باید پلو باشد و بر این کار پافشاری می‌کردند. اگر نوروز به نیمروز برسد اعضای فامیل در خانه بزرگ فامیل جمع می‌شوند و ناهار نوروزکه ماهی‌پلو، صابری‌پلو و قورمه‌پلو (گوشت داغ با پلو بوده) را صرف می‌کنند و سپس به‌صورت خانوادگی به دیدوبازدید می‌روند. بی‌بی گردی آیین نوروزی دیگرگون در خضری دشت بیاض شهرستان قاینات بی‌بی گردی از آیین‌ها و مراسم نوروز است که هنوز هم در برخی مناطق شهرستان قاینات مانند خضری دشت بیاض، کارشک و بسکاباد برگزار می‌شود. این مراسم که در روز ۱۲ فروردین و برپایه‌ی یکی از داستان‌های کهن انجام می‌شود، زنان سال‌خورده (بی‌بی) را برای گردش به خارج از روستا می‌برند. در این مراسم یکی از زنان سال‌خورده روستا خشت خامی را برداشته و سطح خشت را گل می‌پوشاند زنان و دختران جوان هم با یک قطعه چوب و پنبه فتیله‌ای شمع درست کرده و آن را روی خشت روشن می‌کنند. سپس یکی از زنان سال‌خورده خشت را بالای سرش گرفته و در جلو و زنان و دختران همراه با شادی و دایره‌زنان پشت سر او از روستا خارج می‌شوند و در جایی که پیش‌تر کاریز (:قنات) و چاه آبی بوده است و فعلا متروکه شده جمع می‌شوند و این خشت را داخل چاه انداخته و براین باور هستند که غم و غصه‌ها را در چاه می‌ریزند و آن سال را همراه با شادی، خوشی و سلامتی آغاز خواهند کرد. این آیین به شماره‌ی ۱۴۵۷ مورخ ۲۱/۸/۹۶ در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است. سیزده‌بدر مردم استان خراسان جنوبی مانند دیگر مردمان و تیره‌های ایرانی در سیزده‌بدر به‌صورت گروهی و یکپارچه به کنار آب و نواحی سرسبز پیرامون شهرهای‌شان می‌روند و تا نزدیک فرورفتن آفتاب (:غروب) در آنجا می‌مانند.